ŞEYLERİN NİHAYİ KAYNAĞI ÜZERİNE - M. DİLOVAN TOPRAK

Nedensellik ve Tanrı

Bu yazıda zamansal nedensellik ve hiyerarşik nedensellik arasındaki farkları, nihai nedenin ne olduğunu ve bunun tanrı ile ilgisini açıklamaya çalışacağım.

Zamansal Nedensellik

Zamansal nedensellikte neden varlığını sürdürmese de sonuç varlığını sürdürebilir. Örneğin kibrit çakıp ormanı yakabiliriz. Kibrit saniyeler içinde söner ama sebep olduğu orman yangını aylar sürebilir. Burada kibrit neden, orman yangını sonuçtur.

Hiyerarşik Nedensellik

Hiyerarşik nedensellikte ise sonucun devam edebilmesi için hiyerarşik nedenin her an varlığını sürdürmesi gerekir. . Bir masanın üzerindeki topun masanın üzerinde durmaya devam edebilmesi için masanın orada var olmaya devam etmesi gerektiği gibi. Burada masa neden, top'un bir metre yükseklikte durması sonuçtur. Hiyerarşik nedensellik dizisinde her bir neden, etkileme gücünü kendisine öncül olan hiyerarşik nedenden alır. 

Masanın üzerindeki top örneğinde masa topu tutma gücünü yerden alıyor. 3 masa olsaydı 1. masa topu  2. masa sayesinde, 2. masa 1. masayı 3. masa sayesinde, 3. masa ise 2. masayı yer sayesinde tutuyor olacaktı. Burada her bir neden ikincil türden birer etken. Yer de nihayi kaynak değil çünkü o da uzaydaki başka cisimler ve kuvvetlerin etkisinde varlığını sürdürüyor. 

Hiyerarşik nedenler sonsuza kadar gidemez, bir yerde durması gerekir. Peki nihai neden nedir, nihai nedenin niteliklerini nasıl kavrarız?

Nihai Neden ve Tanrı

Tüm nedensellik ilişkileri potansiyellerin gerçekliğe dönüşmesi olarak ele alınabilir. Bu hem zamansal hem hiyerarşik nedensellik için geçerli. Ormanda bir yanma potansiyeli vardır ve bu kibrit çakma ile gerçekleştirilir veya topun bir metre yukarıda durma potansiyeli vardır ve bu bir metrelik masanın orada durmasıyla gerçekleştirilir.

Gerçekleşen her bir potansiyel ancak hali hazırda gerçek olan bir şey tarafından gerçekleştirilir. Örneğin ormanın yanması örneğinde yanan kibrit bir gerçeklik ve yanan kibrit sayesinde ormanın yanma potansiyeli gerçekleştiriliyor. Ya da topun yerden yukarda durma potansiyeli hali hazırda gerçek olan bir masa tarafından gerçekleştirilebiliyor. Buna hiyerarşik nedenselliğin sonsuza kadar gidemeyeceğini de eklersek tüm bu nedensellik silsilesinin dayanağının kendinden başka hiçbir şeye dayanmayan yani başka bir şey tarafından gerçekleştirilmemiş bir şey olması gerekiyor. Çünkü başka bir şey tarafından gerçekleştirilmiş olsaydı, yani kendisinin varlığı bir potansiyel olsaydı ve halihazırda olan başka bir şeye dayansaydı, bu defa o şey hiyerarşik olarak öncül olacaktı ve ona tanrı diyecektik. Dolayısıyla aradığımız nihayi nedenin başka bir neden tarafından gerçekleştirilmemiş olması gerekiyor. Gerçekleştirilmemiş bir şey gerçek olmayan anlamına gelmiyor, gerçek olmayan bir şey herhangi bir potansiyelin gerçekleştiricisi olamaz. Bahsettiğimiz şey Gerçekleştirilmemiş gerçek, Aristoteles'in hareketlendirilmemiş hareketlendirici dediği şey. Gerçekleştirilmediği halde gerçek olan bir şey ancak hali hazırda gerçekse mümkün olabilir. Hiçbir potansiyeli olmayan salt gerçeklik.

Tanrı Hakkındaki Çıkarımlar

 1.*Tanrı parçalardan oluşmaz.* 

Tanrı parçalardan oluşuyorsa parçaları bir arada tutan başka bir nedene ihtiyaç duyardık ve bu hiyerarşik olarak tanrının öncülü olurdu ve bu durum silsilemizi bir adım daha götürecekti ve bu defa onun tanrı olduğunu düşünecektik. 

2. *Tanrı zamana tabi olmaz.* 

Zamana tabi olmak değişimi gerektirir, değişimse bir takım potansiyellerin açığa çıkması demektir, ama tanrıda herhangi bir potansiyellik yoktur, tanrı salt gerçekliktir, bütünüyle gerçektir. Tanrıda geleceğe yönelik gerçekleştirilmemiş potansiyeller varsa bu tanrinin parçalı olduğu anlamına gelir ki bunun mümkün olmadığını göstermiştik.

3. *Tanrı ardışık bir eylemlilik içinde olmaz.*

Ardışık eylemlilik değişim, yani zamana tabi olmak demektir. Tanrı bizim algıladığımız zamandan münezzeh olduğu gibi zamana benzer hiçbir olguya tabi olamaz. Tanrı için tek bir ilahi an vardır. Bu ilahi an bizim ardışık eylemliliklerimizin hepsinin toplamından çok daha dolu ve tatminiyet içerisinde bir an.

Kaynaklar ve İleri Okumalar:

Nezih Seven- Tanrı Evreni Yarattı Mı?[1], Tanrı, Tanrılar ve Tanrı[2], Tüm Nedenlerin Nedeni Üzerine [3]

Mehmet Dilovan Toprak